Przeciwdziałanie przestępstwom. Blokada rachunku.
W razie zaistnienia uzasadnionego podejrzenia, że działalność banku jest wykorzystywana w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem skarbowym bank zawiadamia o tym prokuratora, Policję albo inny właściwy organ uprawniony do prowadzenia postępowania przygotowawczego. Bank jest wówczas uprawniony do dokonania blokady środków na tym rachunku. Blokada może nastąpić wyłącznie do wysokości zgromadzonych na rachunku środków, co do których zachodzi takie podejrzenie i nie może trwać dłużej niż 72 godziny. Prokurator może przedłużyć blokadę na czas oznaczony, nie dłuży niż 3 miesiące.
W przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa finansowania terroryzmu, prania brudnych pieniędzy lub wykorzystywania działalności banku w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem lub przestępstwem skarbowym prokurator może wstrzymać określoną transakcję lub dokonać blokady środków na rachunku bankowym na czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy, także w sytuacji w której bank nie złożył zawiadomienia o możliwości wykorzystania jego działalności w celu ukrycia działań przestępczych.
Wstrzymanie transakcji lub blokada środków na rachunku upada, jeżeli przed upływem 3 miesięcy od wydania:
- postanowienia o wstrzymaniu transakcji lub blokadzie wydanej przez prokuratora, albo
- otrzymania przez prokuratora zawiadomienia o uzasadnionym podejrzeniu banku, że jego działalność jest wykorzystywana do popełniania przestępstw,
nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.
Zmiana ustawy Prawo bankowe i jej konsekewncje.
Zmiana art. 106a ust. 8 ustawy prawo bankowe poprzez dodanie od 27 kwietnia 2017 r. zwrotu „lub postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych” spowodowała rozbieżności w orzeczeniach. Wywołała także możliwość nieograniczonego w czasie pozbawienia możliwości korzystania z rachunków osób, które nigdy nie popełniły żadnego przestępstwa.
W końcu problem trafił pod rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy dostrzegł, że istnieją wątpliwości i rozbieżności w stosowaniu art. 106a ust. 8 ustawy prawo bankowe. Dlatego dokonał wykładni przepisów zadając sobie pytanie: Czy zgromadzone na rachunku bankowym środki są dowodem rzeczowym?
W uchwale z 9 listopada 2021 r. I KZP 3/21, stwierdził, że: „Zgromadzone na rachunku bankowym środki nie są dowodem rzeczowym”.
Argumenty Sądu Najwyższego
- Inaczej niż w przypadku zabezpieczenia majątkowego, w przypadku stwierdzenia, że środki na rachunku są dowodem następowałaby nieskrępowana czasem, nazbyt daleka ingerencja w prawo własności osoby, która może nie być oskarżona lub podejrzana.
- Środki na rachunku nie mają charakteru fizycznego, nie można dokonać ich oględzin.
- Wartości na rachunku nie są ani dowodem cyfrowym, ani dowodem z dokumentu.
- Walka z przestępczością bez poszanowania gwarancji procesowych, może prowadzić do skierowania represji wobec niewinnego człowieka i tym samym stanowić zaprzeczenie skutecznego instrumentu jej przeciwdziałania.
Prawo własności
Blokada rachunku głęboko ingeruje we własność prywatną, a więc w dobro chronione przez Konstytucję. Własność może być ograniczana tylko w drodze ustaw i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Jeżeli zakres ograniczeń prawa własności przybierze taki rozmiar, że niwecząc podstawowe składniki prawa własności, wydrąży je z rzeczywistej treści i przekształci w pozór tego prawa, to naruszona zostanie istota prawa własności. Przepadek rzeczy może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Zastosowanie represji majątkowej wobec osób, którym nie można postawić zarzutu nagannego postępowania nie daje się pogodzić ze standardami orzekania przepadku wynikającymi z art. 46 Konstytucji.
Posiadacz rachunku bankowego dysponuje swobodnie środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku. Konstrukcja umowy rachunku bankowego oparta została na bazie umowy pożyczki. Bank otwiera rachunek na którym nie są fizycznie przechowywane środki pieniężne, lecz dokonuje się wpisów, odzwierciedlających operacje pieniężne. Znaczenie wpisu na rachunku bankowym polega na tym, że określa on wierzytelność posiadacza rachunku do banku, który zobowiązany jest na jego żądanie np. wypłacić mu określoną kwotę pieniędzy. Zawarcie umowy rachunku bankowego powoduje, że środki pieniężne posiadacza przechodzą na własność banku, który ma na żądanie klienta wydać ich równowartość.
Instytucja blokady środków finansowych głęboko ingeruje zarówno w wynikające z ustawy uprawnienia posiadacza rachunku, jak i banku.
Zabezpieczenie majątkowe, a postanowienie dowodowe
Zabezpieczenie majątkowe może nastąpić wyłącznie gdy postępowanie karne toczy się przeciwko określonej osobie. Środek ten może być stosowany wobec podejrzanego lub oskarżonego, a więc osoby co do której zebrane dowody dostatecznie uzasadniają podejrzenie popełnienia przestępstwa. Dlatego wydłużenie okresu blokady wobec majątku osoby, która ma status podejrzanego lub oskarżonego, nie budzi większych wątpliwości. Inaczej jest z postanowieniem dowodowym, ono bowiem nie wymaga aby komukolwiek postawiono zarzut – co umożliwia pozbawienie prawa dysponowania majątkiem osoby, które nie popełniły przestępstwa.
Dowód
Jednym z rodzajów dowodów rzeczowych są dane cyfrowe. Ten dowód powinien być prezentowany za pośrednictwem opinii biegłego, ponieważ kod binarny może być przetworzony tylko przez odpowiednie urządzenie i oprogramowanie. Wszystkie dane zakodowane są z wykorzystaniem dwóch wartości: 0 oraz 1, rozpoznawanych przez system informatyczny jako podstawowe jednostki zwane bitami. Z wykorzystaniem odpowiedniej liczby bitów zakodować można dowolne, zrozumiałe dla człowieka (lub maszyny) treści.
Sposobem przeprowadzenia dowodów rzeczowych są oględziny. Istota oględzin to obserwacja rzeczy przy pomocy zmysłów oraz środków technicznych. Oględziny rzeczy dotyczą cech fizycznych danego przedmiotu, a nie zawartości intelektualnej, jaką może on mieć. Pozwala to na stwierdzenie, że przedmiot oględzin przede wszystkim musi być rzeczą rozumianą jako obiekt fizyczny posiadający określone właściwości, które stanowić będą uzyskany dzięki oględzinom środek dowodowy.
Uwzględniając przedstawioną charakterystykę danych cyfrowych, nie można zaliczyć „środków na rachunku” do tej kategorii dowodu rzeczowego.
Sąd Najwyższy o argumentach Prokuratury
Według Prokuratury za traktowaniem „środków na rachunku” jako dowodu rzeczowego przemawia zawarta w art. 115 § 9 k.k. definicja rzeczy ruchomej, która obejmuje również środek pieniężny zapisany na rachunku. Sąd Najwyższy nie podzielił tego argumentu. Wspomniany przepis zawiera definicję legalną sformułowaną na potrzeby kodeksu karnego, a w szczególności przestępstw przeciwko mieniu. Podstawowym zasięgiem definicji legalnej zawartej w ustawie jest obszar tekstu tej ustawy, wiąże ona również wszystkie akty wykonawcze do niej, a pośrednio tylko oddziałuje na teksty aktów ustaw z tej samej dziedziny. Tymczasem ustawa prawo bankowe nie mieści się w zasięgu oddziaływania kodeksu karnego.
Sąd Najwyższy powołał się także na uchwałę z 13 października 2021 r., sygn. akt I KZP 1/21, „Powyższe pozostaje jednak jedynie intencją autorów projektu. Trzeba bowiem stanowczo wskazać na odrębny i różny charakter przepisów o charakterze materialnoprawnym i procesowym. Przede wszystkim zaś na fakt, że określenie “rzecz ruchoma” i “dowód rzeczowy” nie są ze sobą tożsame. Na zasadnicze różnice w tym względzie wskazywano już wyżej, choćby w zakresie tkanek ludzkich czy śladów zapachowych. Brak jakichkolwiek podstaw do tak “łatwego” przyjmowania w cytowanym fragmencie projektu, że “rzecz ruchoma” i “dowód rzeczowy” to pojęcia synonimiczne” – dlatego Sąd Najwyższy nie podzielił również i argumentu Prokuratury dot. postanowień zawartych w uzasadnieniu projektu nowelizującego art. 115 § 9 k.k.
Sąd Najwyższy nie podzielił także argumentu w myśl którego wykluczenie możliwości potraktowania „środków na rachunku”, jako dowodu rzeczowego sprawia, że norma wynikająca z art. 106a ust. 8 pr. bank. jest „pusta”, co przeczy założeniu o racjonalnym ustawodawcy. Odnosząc się do tego argumentu Sąd Najwyższy przypomniał, że ustawodawca w demokratycznym państwie prawnym chroni wartości takie jak swoboda działalności gospodarczej i prawo własności, a przy ich ograniczaniu bierze pod uwagę wymogi sformułowane w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Gdyby więc opowiedzieć się, pomimo braku właściwości fizycznych pozwalających na potraktowanie „środków
na rachunku”, jako rzeczy ruchomej, i przyjąć, że mogą stanowić dowód rzeczowy, przepis art. 106a ust. 8 pr. bank., zawierałby normę niespójną:
- Z jednej strony, odnośnie do blokady środków na rachunku bankowym przewidziano terminy stanowcze, które są dość krótkie, ale stanowią wyraz kompromisu, pomiędzy zapewnieniem możliwości działania organów postępowania przygotowawczego, a interesem posiadacza rachunku.
- Z drugiej strony, w odniesieniu do postanowienia w przedmiocie dowodu rzeczowego, dotyczącego przecież tych środków, ustawodawca miałby zezwolić na bezterminowe pozbawienie możliwości korzystania ze środków na rachunku bankowym osobę, której
nie postawiono zarzutu popełnienia przestępstwa.
Zatem istniałaby możliwość nieograniczonego w czasie pozbawienia jednego z najważniejszych atrybutów prawa własności. Przyjęcie takiego rezultatu wydaje się w większym stopniu nieracjonalne, niż przyjęcie, iż końcowa części tego przepisu zawiera pustą normę.
Sąd Najwyższy odniósł się także krytycznie do argumentu, że waga gwarancji procesowych posiadacza rachunku bankowego, powinna być zestawiona z celami postępowania karnego rozumianymi jako stworzenie warunków niezbędnych dla skutecznego i kompleksowego przeciwstawienia się działalności przestępczej przy wykorzystywaniu instrumentów bankowych. Sąd Najwyższy wskazał, że walka z przestępczością bez poszanowania gwarancji procesowych, może prowadzić do skierowania represji wobec niewinnego człowieka i tym samym stanowić zaprzeczenie skutecznego instrumentu jej przeciwdziałania, natomiast przyzwolenie na bezterminową blokadę środków na rachunku bankowym, przy uznaniu je za dowód rzeczowy, w żadnym wypadku nie będzie motywowało organów ścigania do podejmowania sprawnych i skutecznych działań.
